TEMBUNG

Tembung ing basa Indonesia diarani kata. Tembung iku swara lan campurané swara kang metu saka pocapan. Tembung uga  nduwé teges gabungané aksara kang nduwé arti ing sawijining basa.

Tembung saroja

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung saroja iku tembung kang rinakit seka rong (2) tembung kang (mèh) padha tegesé lan bisa nuwuhaké makna kang luwih teges. Bisa maknané perkara kang ana sesambungané, bisa uga kahanan kang mbangetaké.

Tuladha:

• sato kéwan = perkara kéwan
• ayem tentrem = tentrem tenan
• tepa tuladha = tuladha
• tresna asih = asih tenan
• colong jupuk = perkara nyolong utawa kagiatan nyolong.

Tembung lingga

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung lingga iku tembung sing durung owah saka asalé (tembung asal). ^[1][2] Tembung lingga duwé teges kang bisa béda nalika wis diwènèhi ater-ater utawa panambang kang banjur dadi Tembung Andhahan. ^[3] Saben tembung lingga bisa ndadekake tembung andhahan.^[4]
Tuladha:

• sapu
• pangan
• arit
• tuku
• pacul
• lsp

Tembung lingga semu

Tembung lingga semu inggih menika ambalan semu bentuk bahasa ingkang nuduhaken tembung ambal murni. Bentuk menika boten saged dipunpisahaken,boten nedahaken teges kados makna tembung ulang murni umumipun. lingga semu dipunbedaken kalih macem, inggih menika :

1. . tembung ambal semu ingkang saged dipunlacak
1. ula-ula
2. aling-aling
3. undur-undur
4. uget-uget
2. tembung ambal ingkang boten saged dipunlacak
1. ali-ali
2. alang-alang
3. api-api

Tembung andhahan

(Dipunpindhah saking Tembung Andhahan)

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung Andhahan iku tembung kang wus owah seka asliné (tembung lingga). Ing basa Indonesia, tembung andhahan diarani kata jadian. Tambahan saka tembung lingga iku bisa arupa siji utawa campuran seka:

• Ater-ater
• Sisipan
• Panambang
• Rinangkep
• kecambor

Umpamane:

• katresnan seka ka+tresna+an.
• lumingsir seka lingsir antuk sisipan um.

Tembung tanggap

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung tanggap yakuwi tembung lingga jroning Basa Jawa sing diwuwuhi ater-ater tripurusa (dak-, ko-, lan di-) lan seselan -in. Jinisé tembung tanggap anapapat^[1].

• Tembung tanggap tripurusa, yaiku tembung lingga sing diwuwuhi ater-ater tripurusa. Tuladha: dakpangan, kojupuk, dibalangi.
• Tembung tanggap na, yaiku sing diwuwuhi seselan -in. Tuladha: tinulis, sinengkakaké.
• Tembung tanggap tarung, yaiku tembung dwilingga sing diwuwuhi seselan in tripurusa. Tuladha: sawang-sinawang, serat-sinerat.
• Tembung tanggap ka, yaiku tembung tanggap sing diwuwuhi ater-ater ka-. Tuladha: kaobong, kagéndhong.

Tembung tanduk

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung tanduk yaiku tembung lingga jroning Basa Jawa sing olèh ater-ater hanuswara (m-, n-, lan ny-). Ana telung jinis tembung tanduk, yakuwi:

• Tembung tanduk kriya wantah, yaiku tembung sing ora olèh panambang. Tuladha: maju, ngadeg, nyapu.
• Tembung tanduk i- kriya, yaiku tembung tanduk sing olèh panambang i. Tuladha: nulungi, ngumbahi, nyaponi.
• Tembung tanduk ke- kriya, yaiku tembung tanduk sing diwèmèhi panambang -ké utawa -aké. Tuladha: nyèlèhaké, nuduhaké, mbalèkaké.

Tembung garba

(Dipunpindhah saking Tembung Garba)

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung garba yaiku tembung kang asliné seka tembung loro (2) utawa luwih kang dadi wujud anyar.

Umpamane:

• ana + ing ---> anèng
• siti + inggil ---> sitinggil
• nara + indra ---> narendra
• prapta + ing ---> prapteng
• tumuju + ing ---> tumujweng
• maha + resi ---> maharsi
• parama + iswari ---> prameswari

Tembung saroja

(Dipunpindhah saking Tembung Saroja)

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung saroja iku tembung kang rinakit seka rong (2) tembung kang (mèh) padha tegesé lan bisa nuwuhaké makna kang luwih teges. Bisa maknané perkara kang ana sesambungané, bisa uga kahanan kang mbangetaké.

Tuladha:

• sato kéwan = perkara kéwan
• ayem tentrem = tentrem tenan
• tepa tuladha = tuladha
• tresna asih = asih tenan
• colong jupuk = perkara nyolong utawa kagiatan nyolong.

Tembung Èntar

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung Éntar yaiku tembung kang tegesé ora kaya makna saluguné (kata kiasan).Utawa tembung kang ora kena ditegesi sawantahe baé sinebut uga ing basa Indonesia tembung silihan .

Tuladhané:

A

01. abang kupingé = nêsu bangêt

02. (ng)abangké kuping = gawé nêsu

03. abang abang lambé = ora têmênan, mung lêlamisan

04. abang rainê = nandhang isin (wirang)

05. adol ayu = ngêndêlake ayuné

06. adol bagús = ngêndêlaké bagusé

07. adol gawé = ngatonake pênggawéyané

08. adol kringêt = nyambut gawé

09. adol kwanèn = ngêndêlake kwanèné

10. adol krungon = golèk golèk warta/kabar

11. adol séndhé = adol barang mênyang gadhèn

12. adol umbag/umuk = akèh omongé, ning ora ana nyatané

13. adus getíh = tatuné nêmên bangêt

14. adus kringêt = nyambut gawé, abot bangêt

15. adus luh = nêmên anggoné nangís

16. akèh sandhungané = akèh alangané

17. ålå jênêngé = kurang dipêrcåyå

18. ålå kandhutané = ålå wataké

19. ålå tembungé = têmbungé kasar/saru

20. alus tembungé = kêpénak dirungokaké

21. åmbå jangkahé = bisa ikhtiyar mrana-mrana

22. apus kråmå = dibujuki/diapusi cara alus

23. asor budiné = bêbudèné ålå

24. asor yudané = kalah

25. ati dhóndhóng = atiné ålå

26. atiné ånå wuluné = atine ålå/dêngki

B

01. (m)balang liríng = nglirik mripat

02. bau suku = abdi/batur

03. bau têngên = wong kang dipercåyå

04. bêning atine = sumèh

05. (m)buang sangkal = ngilangi/mbuang apês

06. (m)bukak wadi = ngandhakaké wêwadiné

07. (m)buang tilas = nutupi tumindaké sing ålå

C

01. cagak lèk = camilan supaya bêtah mêlèk

02. cagak urip = kanggo nyukupi kêbutuhan uripé

03. cancut taliwåndå = tandang gawé

04. cangkêm gatêl = sênêng ngrasani/nggunêm

05. cêdhak umuré = gêlis mati

06. cêpak jodhone = gêlis olèh jodho

07. cêpak rêjêkiné = gampang olèh rêjêki

08. cilik atiné = kuwatir/wêdi

09. cupêt atiné = gampang nêsu

10. cupêt budiné = ora bisa nggayúh kautaman

11. cupêt jangkahé = ora biså golèk sarånå

12. cupêt nalaré = ora biså mikirake wêrna-wêrnå

13. cupêt pangandêlé = ora percåyå

D

01. dadi gawé = ngrépotaké

02. dåwå-dåwå ujå = perkårå kang ora uwís uwís

03. dåwå tangane = sênêng nyólóng jupúk

04. (n)dhêdhêr kautaman = nandur kêbêcikan

05. dhuwúr atiné = gumêdhé

06. dhuwúr pangkaté = dadi wóng pangkat/panguwasané

E

01. êmpuk rêmbugé = gunêmé énak dirungokaké

02. êntèk atiné = kêwêdèn/kuwatir bangêt

03. ènthèng sanggané = ora rêkåså

04. ènthèng tangané = sênêng tandang gawé

G

01. (ng)gadho ati = gawé susah ati

02. gantung kêpuh = sandhangané ora tau ganti

03. (ng)gantung untu = sêlak kêpingin mangan

04. gêdhé atinée = tatag; ora kuwatir

05. gêdhé êndasé = sómbóng (kêmlungkung)

06. gêdhé ómónge = umúk ora ånå nyatané

07. gêdhée tékadé = ora gampang pasrah

08. (ng)gêdhèkaké pulúk = ora ånå prihatiné

09. (ng)gêgêm tangan = kêsèd nyambut gawé

10. gilig rêmbugé = rêmbugane pasti/mêsti

11. gilig tekadé = tékadé ora bakal mundúr

12. (ng)gilud kawrúh = golèk ilmu kanthi mêmpêng

13. golèk slamêt = ati-ati supaya, ora cilåkå

14. golèk uríp = nyambut gawé nggo nyukupi butuhé

I

01. idu gêni = omongan tansah kêlakon

02. ilat mati = ora bisa ngrasakaké

03. ilang klilipé = ilang mungsuhé

J

01. jåkålårå = rikålå nóm-é rêkåså

02. jêmbar dhadhané = sugíh pangapurå; sabar bangêt

03. jêmbar kawruhé = akèh ngilmuné

04. jêmbar kuburé = mlêbu swarga

05. jêmbar polatané = sumringah

06. jêmbar sêgarané = sugih pangapura; sabar

07. jêro kawruhé = akèh ngilmuné; pintêr

K

01. kådålu warså = kasèp; wis kliwat

02. kandel kulité = digdåyå; sêkti

03. kandel kupingé = ora nggugu pitutúr

04. kaku atiné = tansah ora sarujuk/sulåyå

05. kasar têmbungé = têmbung saru

06. katon dhadhané = wani adu arêp

07. kêgugah atiné = sadar/élíng

08 kêlèpètan ålå = katut ålå

09. kêmbang lambé = tansah digunêm kêbêcikané

10. kakèhan tangan = kakèhan sing nyandhak

11. kêmbang uríp = lêlakone wong urip wêrna-wêrna

12. kêna tinênga-tênga = kêna disambati

13. kêncêng karêpé = kêkarêpane kudu kêturutan

14. kêncêng tékadé = tékadé ora bakal mundúr

15. kulak wartå = golèk kabar/wartå

16. kuwat drajat = cocok dadi pêmimpin/panguwåså

17. kuwat isín = mblêbês ora isinan

18. kuwat mangan = mangané akèh

L

01. lambé tipís = criwis/akèh omongé

02. landhêp dhêngkul = kêthul bangêt

03. landhêp pikirané = pintêr bangêt; gampang ngêrti

04. lårå ati = sêrík atiné

05. lårå ayu = lårå cacar

06. lårå owah = édan; gêndhêng

07. larang pangan = pacêklík

08. lóbók atiné = sabar

09. luhúr budiné = kêlakuane bêcík/apík

10. luhúr drajaté = dadi wong pangkat/panguwåså

11. lurús lakune = jujúr

12. lumah tangan = ora gêlêm cawé-cawé

13. lunyu ilaté = gunêmé méncla-ménclé

M

01. manís èsêmé = èsêm ngrêsêpakaké ati

02. manís rêmbugé = guneme nyênêngaké ati

03. mårå tangan = sênêng gawé lårå/milårå

04. måså bodhoå = pasrah

05. måtå dhuwitan = srakah marang dhuwít

06. måtå loro = mangro tingal

07. matèni pangané = gawé ilang panguripané

08. matêng kawruhé = mumpuni; kawruhé wis tutúg

09. matêng rêmbugé = gunêmé wís disarujuki

10. mati sandhang pangané = ilang dalané golèk panguripané

11. mati rågå = prihatin; tåpå, tirakat

12. mêdhót dalan = ora ditêrusaké

13. métani luputé = nggolèki salahé

14. mêrês kringêt = nyambut gawé mêmpêng

15. mêrês pikír = têmênan anggone mikiraké

16. mogèl ilaté = mangan sing sarwa énak

17. mógól sinauné = ora tutúg sêkolahé

18. murang tåtå = kurang ajar, ora duwé dugå

N

01. nandhang sungkåwå = lagi susah

02. nandur kêbêcikan = gawé kêbêcikan

03. ngadu wulêding kulít = adu kêkuwatan

04. ngangsu kawrúh = golèk ngèlmu/mêguru/sekolah

05. ngatonaké siyungé = nuduhake kêkuwatané/ kuwanèné

06. ngatonake dhadhané = umúk, sumbar

07. ngêkêp dhêngkul = nganggur ora nyambut gawé

08. ngêndhalèni håwå napsu = nyêgah kêkarêpan ålå

09. ngêpuh kringêt = nyambut gawé mêmpêng

09. ngêmut driji = ora oleh åpå-åpå

10. nyolok måtå = kêtårå banget

O

01. olèh ati = disênêngi

02. olèh gawé = kalêksanan

03. olèh wirang = kisinan

04. olèh lårå = kalaran

05. ora duwé ati = kuwatir bangêt, wêedi

06. ora mêlèk = ora ngêrti

07. ora ngundhuh = ora oleh åpå-åpå

P

01. padhang dalan = mlêbu swargå

02. padhang håwå = lair ing donyå

03. padhang langité = sênêng

04. padhang pikiré = lêga sênêng

05. padhang ulaté = sumèh

06. pait gêtiré uríp = warnå-warnå lêlakoné wong uríp

07. paít lêlakoné = uríp rêkåså

08. panas atiné = nêsu bangêt

09. pêcah pamóré = wís ngancík diwåså

10. pêcah pikír = wiwít biså golèk srånå

11. pêdhês rêmbugé = gunêmé gawé sêrík

12. pêrih atiné = susah bangêt

13. pêtêng atiné/pikiré = susah

14. pinggêt atiné = sêrik

15. pulíh gêtihe = pak-puk, ora kalah ora mênang

16. puput yuswå = mati, sédå

R

01. rai gêdhèg = ora duwé isín

02. (ng)rênggå pråjå = njågå negårå

03. (ng)renggå salirå = dandan/macak

04. runtúh atiné = tuwúh wêlasé

05. rupak atiné = cugêtan/ora gampang ngapurå

06. rupak jagadé = judhêg; ora bisa mrånå-mrånå

S

01. sabuk gêlang = sawahé akèh bangêt

02. sêpi kawruh = bodho/ora duwé ilmu

03. sêpi pamríh = ora duwe pamríh

04. sêrêt rêjêkiné = ora gampang golèk rêjêki

05. sêsak dhadhané = mangkêl/anyêl

06. sumpêg atiné = susah/sêdih

T

01. tadhah kålåmångså = dipangan

02. tadhah udan = lirangan gêdhang síng dhuwúr dhéwé

03. tatu atiné = sêrík bangêt

04. tanpa tilas = êntèk blas

05. tipís lambéné = criwis, sênêng nggunêm wóng liyå

06. thukúl pikiré = nduwé akal

07. thukúl turuné = nduwé anak

U

01. udan tangis = akèh síng pådhå nangisi

02. ulat pêtêng = katon nêsu

03. ulat manís = sumèh

04. utang lårå = tau nggawé laran wóng liyå

05. utang nyåwå = tau nggawe patine wóng liyå

06. utang pati = tau nggawe patiné wóng liyå

07. utang wirang = tau nggawe wirangé wóng liyå

W

01. walang ati = sumêlang/kuwatír

02. wani mati = nékad/kêndêl bangêt

03. wani silit wêdi rai = ora wani têrang-têrangan

04. wêtêng kadit = drêmba/ora tampikan

05. wêtêeng karèt = panganané akèh

06. wêdi gêtíh = jiríh/ora wani

07. wêdi kangèlan = lumuh/kêsèd

Tembung camboran

(Dipunpindhah saking Tembung Camboran)

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung camboran (basa Indonesia: kata majemuk), kuwi rong tembung utawa luwih kang digandhèng dadi siji ngliwati sawijining prosès morfologi. Prosès morfologi yakuwi prosès owah-owahan saka morfem dadi polimorfem, sing nduwèni kategori lan makna wutuh, saéngga polimeorfem iku disebut tembung. Jroning basa jawa, ana telung prosès morfologi sing disinaoni, yakuwi: prosès wuwuhan (pengimbuhan), prosès rangkep (pengulangan), lan prosès camboran (pemajemukan). Prosès camboran (pemajemukan) yaiku prosès panggabungan morfem dhasar, sing biasa digabung yakuwi lingga karo lingga liyané. Camboran dipérang dadi loro, yaiku: camboran wutuh lan camboran udhar. Camboran wutuh minangka camboran sing konstruksiné digabung, saéngga ngasilaké siji makna. Déné camboran udhar arupa camboran sing konstruksiné kapisah lan maknané isih digabung, saliyané kuwi unsuré isih bisa digolèki.

Miturut wutuh orané

Miturut wutuh orané, tembung camboran iki kapérang dadi loro, yakuwi:

• Tembung cambaoran wutuh, contoné: sisib sembir, baya pakéwuh, raja lélé lsp.
• Déné wujud sijiné yakuwi wis dicekak (wancah). Contoné: bangjo: abang-ijo, barji barbèh: bubar siji bubar kabèh, gaji wakma: sega siji iwaké lima, nasgithel:panas legi kenthel lsp.

Miturut hubungan wanda

Miturut hubungan wanda siji lan sijiné, tembung camboran bisa dipilah dadi telu, yakuwi:

• Tembung camboran kang nduwèni teges sadrajad. (kopulatif). Contoné: gedhé cilik, tuwa nom, sumbang surung, sandhang pangan lsp. Reroncèn tembung bisa uga ditambahi tembung "lan" utawa"saha".

• Tembung camboran kang tembung kapidhoné nerangaké tembung kapisan (determinatif). Contoné: jambu kapuk, pelem gadhung, manuk dara, lsp.

• Tembung camboran kang tembung kapisan nerangaké tembung kapindhoné. Conto: Parama sastra = sastra kang parama (linuwih), Pandhu putra = putrané Pandhu, lsp.

Tembung garban

Tembung camboran kang sambungan (sandhi) né awujud wandamenga (basa Indonesia: suku kata terbuka) lan wanda aksara swara (vokal), tembung-tembung kasebut banjur bisa luluh (ginarba) dadi siji dadi swara anyar. Tembung kuwi banjur disebut tembung garban. Tuladha:

• a + a = a

Kusuma + astuti = kusumastuti

• a + i = e

Teka + ing = tekèng

Ira + iku = irèku

• a + e = e

Warna + edi = warnèdi

• a + u = o

Wira + utama = wirotama

• i + a (i,e,o,u) = y

Sami + oncat = samyoncat

• u + a (i,e,o,u) = w

Tumuju + ing = tumujwèng

Sawetara ater-ater utawa panambang kang wanguné kaya wanda kasebut uga dadi sandhigarban. Tuladha:

• sa +ulah = solah
• sami + a = samya
• ke + legi + an = kelegèn

·         Tembung rangkep

·         (Dipunpindhah saking Tembung Rangkep)

·         Langsung menyang: pandhu arah, pados

·         Tembung Rangkep (Basa Indonésia: Kata ulang), kuwi sakabèhing tembung (senadyan mung sawanda), kang diwaca kaping pindho. Tembung Rangkep iki dibédakaké dadi telung werna, yakuwi: tembung dwilingga, tembung dwipurwa lan tembung dwiwasana

Miturut owah orané lingga

• Dwilingga padha swara, yakuwi tembung kang diwaca kabèh linggané kaping pindho. Tuladhané: ibu-ibu, bapak-bapak, ésuk-ésuk, ramé-ramé.
• Dwilingga salin swara, yakuwi tembung kang diwaca kaping pindho nanging ana wanda vokal kang owah. Tuladhané: mloka-mlaku, mleba-mlebu, meta-metu, mrana-mréné.

Miturut tegesé

Tembung dwilingga bisa dipérang miturut tegesé utawa dadiné, yaiku:

• Dadi tembung aran. Tuladha: undur-undur, uget-uget, alang-alang, ari-ari, ali-ali.
• Dadi tembung kahanan. Tuladha: mangar-mangar, kelap-kelip, rintik-rintik.
• Mbangetaké. Tuladha: Aja asin-asin (aja asin banget), Aja seru-seru (aja seru banget).
• Tansah. Tuladha: Wis ajar kok ora isa-isa (tansah ora bisa), Arep wiwit maca kok lali-lali waé (tansah lali).
• Senadyan. Tuladha: Alon-alon (senadyan alon), cilik-cilik (senadyan cilik).
• Wektu. Tuladha: Awan-awan, bengi-bengi, bedhug-bedhug.
• Paling. Tuladha: Murah-murahé, akèh-akèhé, larang-larangé.

Tembung Dwipurwa

Tembung Dwipurwa kuwi tembung kang diwaca kaping pindho mung ing wanda kang pisanan baé. Tuladha: dedunung, tetuku, lelaku, leluri,sesawangan.

Tembung Dwiwasana

Tembung Dwiwasana kuwi tembung kang diwaca kaping pindho mung ing wanda kang kapindho (mburi). Tuladha: cekikik, cekakak, jelalat, mbedhudhug, jegègès,

Tembung rurabasa

(Dipunpindhah saking Tembung Rurabasa)

Langsung menyang: pandhu arah, pados

Tembung rurabasa kuwi tetembungan sing ajeg panganggoné sanadyan salah kaprah, nanging menawa dibeneraké malah dadi ora lumrah. Tuladhané yaiku:

• mangan awan = mangan sega wanci awan
• mènèk klapa = mènèk wit klapa
• ndhudhuk sumur = ndudhuk lemah digawé sumur
• nglinting rokok = nglinting klobot digawé rokok
• nulis layang = nulisi dluwang supaya dadi layang
• nunggu manuk = nunggu sawah supaya pariné ora dipangan manuk

Miturut golongané tembung ana 10 werna, yaiku:

Miturut kelas tembung:

• Tembung kriya (Basa Indonésia: kata kerja utawa verba), tuladha: maca, nulis, mangan, nyapu
• Tembung aran (Basa Indonésia: kata benda utawa nomina), tuladha: méja, lemari, buku.
• Tembung sesulih (Basa Indonésia: kata ganti utawa pronomina), tuladha: aku, kula, kowé, panjenengan, iki, iku
• Tembung wilangan (Basa Indonésia: kata bilangan utawa numeralia), tuladha: setengah, papat, enem
• Tembung sipat/kaanan (Basa Indonésia: kata sifat utawa adjektiva), tuladha: seneng, susah, apik, putih
• Tembung katrangan (Basa Indonésia: kata keterangan utawa adverbia), tuladha: kulon, wétan, tengah, ngisor

Tembung tugas

• Tembung pangarep (Basa Indonésia: kata depan utawa preposisi), tuladha: ing, sing, saka, menyang
• Tembung panyambung (Basa Indonésia: kata sambung utawa konjungsi), tuladha: lan, sarta, wusana, mulané
• Tembung panguwuh (Basa Indonésia: kata seru utawa interjeksi), tuladha: ah. èh, adhuh, wah
• Tembung sandhangan (Basa Indonésia: kata sandang utawa artikel), tuladha: Sang, Raden, Hyang, Kyai
• Tembung partikel (Basa Indonésia: partikel), tuladha: -kah, -lah, -pun dan -tah